De laatste trein naar vrijheid

Meg Waite Clayton

Het verhaal van Truus Wijsmuller, de oorlogsheldin die duizenden Joodse kinderen redde.

Wenen, eind jaren dertig. De vijftienjarige Stephan en zijn beste vriendin Zofie-Helene hebben een zorgeloze jeugd, maar hun leven staat op het punt om te slaan. Stephan is Joods en Zofie-Helene is de dochter van een opstandige krantenuitgever. Als Hitler de macht grijpt, slaat het noodlot toe.

Maar er is hoop in de duisternis. De Nederlandse verzetsstrijder Truus Wijsmuller-Meijer zet haar leven op het spel om Joodse kinderen naar veiliger gebied te smokkelen, terwijl landen hun grenzen voor het groeiende aantal vluchtelingen sluiten. Als Groot-Brittannië aangeeft kinderen uit het Duitse Rijk toe te laten, is Tante Truus vastberaden, en zij eist toestemming van Eichmann om de kinderen te redden…

In een race tegen de klok begeleidt ze Stephan en Zofie-Helene, en uiteindelijk duizenden anderen kinderen, op een levensgevaarlijke tocht naar een onzekere toekomst… Kan ze de kinderen en zichzelf redden?

  • ISBN-nummer: 9789402704815
  • Verschijningsdatum: 14/01/2020
  • Aantal bladzijden: 480
  • Uitgeverij: Harpercollins
  • Prijs : € 21,99


Over de auteur : interview met Meg Waite Clayton

Wat vind ik van dit boek ?

Toen ik de cover en de titel zag, was ik geïntrigeerd. Ik heb reeds veel gelezen over de Tweede Wereldoorlog, maar over de kindertransporten had ik eigenlijk nog niet veel gehoord. Daarom wou ik dit boek zeker lezen. Ik voel mij nauw betrokken omdat ikzelf Joodse familie had. Ik wou dus weten hoe die kindertransporten verliepen. Kinderen die door hun ouders weggestuurd werden om gered te worden… Hoe verschrikkelijk klinkt dat?

Het boek begint met een kort woordje over Elie Wiesel (gestorven in 2016) die de Nobelprijs voor de vrede won in 1986. “Een integer mens kan het verschil maken, het verschil tussen leven en dood.”

In het voorwoord wordt kort de situatie van Oostenrijk en Duitsland uitgelegd en wie “Tante Truus” was.”Hoewel deze roman fictief is, is hij gebaseerd op de werkelijke kindertransporten onder leiding van Geertruida Wijsmuller-Meijer uit Amsterdam, die al in 1933 begon met het redden van kleinere groepjes kinderen. Voor de kinderen was zij “Tante Truus.””

Er zijn vier grote delen in dit boek : Deel I : Wat voorafging (dec. 1936): Hier begint het verhaal met Truus die enkele Joodse kinderen wil redden van de Nazi’s. Ze probeert de Nazi om te kopen met één van haar ringen. Ze zal dat nog doen. Het zijn geen echte robijnen… We ontdekken twee verhaallijnen : die van Tante Truus en die van Zofie-Helene en Stephan. Doorheen het hele boek volgen we telkens wisselend het verhaal van Truus en dat van de niet-Joodse Zofie-Helene en de Joodse Stephan en zijn broertje Walter. Op een bepaald moment zullen die twee verhaallijnen samen komen.

Er wordt in Duitsland een soort propaganda gemaakt om de Joden buiten te krijgen : p. 72 “Het Joodse probleem valt niet op te lossen door middel van wetten die de activiteiten van Joden in Duitsland beperken, … We moeten de Joden in het Reich identificeren. Lijsten maken met namen. Mogelijkheden zoeken om ze vanuit Duitsland naar mindere landen te laten emigreren. En – het belangrijkst van al – hun bezittingen afnemen, zodat ze, wanneer ze de keus krijgen om hier in uiterste armoede te blijven leven of te vertrekken, er zelf voor zullen kiezen om weg te gaan.”

Deel II : De tijd ertussen (maart 1938) :  De samenwerking tussen Truus en Klara Van Lange. p. 107 : “Denk je dat we dit zouden doen als we zelf kinderen hadden?” Dat is de tragiek vooral voor Truus. Ze heeft enkele miskramen gehad en zag het als haar levensdoel om kinderen te redden. Ook Helen Bentwich speelde aan Engelse zijde een grote rol.

Het valt mij op dat tijdens deze operaties (nl. kinderen wegbrengen) er heel wat spanning is en ook veel verdriet heerst. Hoe wanhopig zijn die ouders niet om hun kinderen aan wildvreemde mensen mee te geven in de hoop op een beter leven voor hen? Ikzelf als moeder weet dat dit verschrikkelijk moet zijn, en toch begrijp ik deze ouders. Wetende dat je gescheiden zal worden en dat iedereen naar kampen zal gestuurd worden. Velen van die kinderen zullen hun ouders nooit meer zien, maar krijgen een kans op een nieuw leven. Ik bewonder ook de moeder van Zofie-Helene die blijft schrijven voor de pers ook al belandt ze tweemaal in de gevangenis. Hier en daar in het boek krijg je een “uittreksel” van een krant waarin Käthe Perger (de mama van Zofie-Helene) schrijft.

Er wordt regelmatig verwezen naar Stefan Zweig. Ik zocht hem op en vond dit :

Stefan Zweig (Wenen, 28 november 1881 – Petrópolis (bij Rio de Janeiro), Brazilië, 22 februari 1942) was een Oostenrijkse schrijver van Joodse afkomst. Zweig studeerde germanistiek, Romaanse kunst en filosofie in Oostenrijk, Frankrijk en Duitsland. In 1913 vestigde hij zich in Salzburg. Als biograaf beschreef Zweig veel historische en literaire figuren uit het Europese cultuurgebied. Later schreef hij novellen en romans die opvielen door de psychologische benadering en het subtiele taalgebruik.
Stefan Zweig werd in een welgestelde Joodse familie geboren. De familie was niet religieus en Stefan Zweig noemde zich later een “Jood door toeval”. Al tijdens zijn studie gaf hij gedichten uit die de invloed van Rainer Maria Rilke en Hugo von Hofmannsthal laten zien. In 1904 verscheen zijn eerste novelle, het genre waarmee hij zijn grootste roem zou verwerven. Die Welt von Gestern, de kort voor zijn zelfmoord (en die van zijn vrouw) geschreven autobiografie van Stefan Zweig, wordt gezien als een van de meest treffende en best geschreven tijdsbeelden van de periode 1900-1940.

Deel III : Erna (januari 1939) : Hier gaat het over hoe de kinderen leven in het vakantiekamp en geplaatst worden in de gezinnen. Stephan wordt 19 en krijgt een speciaal pakje. Hij weet niet van wie. Er zit een Engelse versie in van Kaleidoskop van Stefan Zweig. Het boek dat onherstelbaar beschadigd was tijdens de reis in de trein. Hij had dat boek van zijn vader gekregen.

Deel IV : p. 469. Hier wordt verder verteld wat er in werkelijkheid nog allemaal gebeurde. Ook over het leven van Stefan Zweig komen we nog wat te weten en over Adolf Eichmanns.

In het dankwoord bedankt Meg Waite Clayton de mensen die haar op weg hebben geholpen om dit boek te schrijven. Zeker haar zoon, die eigenlijk met het onderwerp naar haar toe kwam. En zo begon het allemaal… Dat hoor je ook in het interview dat hierboven staat.

Enkele foto’s :

Elk kind had een kaartje met zijn of haar nummer erop. Ze vond het heel erg om de kinderen tot een nummer te herleiden, maar organisatorisch kon het niet anders.

Truus werd geëerd met een borstbeeld.

Ze werd één van de grootste helden uit de Tweede Wereldoorlog. Het is een mooi portret van een vrouw die werkelijk tot het uiterste gaat om kinderen te redden. Het is een verhaal over empathie, medeleven, liefde en hoop. Voor iedereen die denkt dat niet één persoon het verschil kan maken op dood en leven. Een groots verhaal over een buitengewone vrouw met een meeslepende cast fictieve personen.

Zij was de vrouwelijke Schindler !

Enkele quotes :

p. 86 : “Hoe heeft Hitler heel Duitsland ervan weten te overtuigen dat zijn leugens de waarheid zijn en dat de waarheid een leugen is?”

p. 190 : “Ik ben een vrouw die geen kind kan krijgen, in een wereld die nergens anders waarde aan hecht!” …. “Je bent een vrouw die belangrijk werk doet, in een wereld die dat hard nodig heeft. Je moet alleen eerst voor jezelf zorgen. Je kunt anderen niet helpen als jezelf niet in orde bent.”

p. 210 : Het was goed voor de ziel om samen met vrienden te lachen.

p. 216 : De moord is niet de oorzaak van de rellen. Het is slechts een excuus. Toen Goebbels zei dat ze demonstraties niet zouden verhinderen, nodigde hij de mensen uit tot geweld. Dat is precies waar de nazi’s zo goed in zijn. Ze creëren een crisis – zoals ze deden met de brand in de Reichstag in ’33 – en die gebruiken ze vervolgens om hun militaire greep te versterken.

p. 244 : Hoe kon hun wereld in zo’n korte tijd zo drastisch zijn veranderd? Aan het begin van het jaar was Oostenrijk een vrij land geweest en waren zijn leiders en zijn volk vastbesloten om het zo te houden. En hoe kon het haar buren zo verschrikkelijk verkeerd hebben ingeschat? Hoe was het mogelijk dat het de haat niet had gezien die onder de oppervlakte lag, wachtend op een excuus om die de vrije loop te laten, het excuus dat Hitler had geboden?

p. 253 : We schatten dat zestig- tot zeventigduizend Duitse en Oostenrijkse kinderen onder de zeventien in veiligheid moeten worden gebracht.

p. 268 : “Er is een wereldwijde beweging opgestart om deze kinderen te redden….” Een wereldwijde beweging waaraan alleen Groot-Brittannië deelnam.

p. 275 : Die eerste keer onder de grond had ze Stephans hand willen pakken, maar hoe pakte je de hand van je enige vriend zonder alles te verpesten?

p. 285 : “Misschien heeft God om deze reden besloten om ons geen kinderen te gunnen, Joop, ” zei ze zacht. “Omdat er een andere taak voor ons ligt, de kans om zoveel kinderen te redden. Hij heeft ons de last bespaard van de beslissing om ons leven op het spel te zetten en daarmee het risico te nemen dat onze eigen kinderen moederloos achter zouden blijven.”

p. 416 : “We houden van u, tante Truus!” En plotseling verschenen achter alle ramen van de bus kinderen die zwaaiden en riepen : “We houden van u, tante Truus! We houden van u!”

p. 434 : “Het is gesigneerd, Stephan,” zei Zofie. “Kijk dan. Stefan Zweig heeft er een opdracht in geschreven.” “Van de ene schrijver aan de andere, met de felicitaties van een vrouw die jou zeer bewondert.” (Ik kan al raden wie hem dit boek stuurt.)

p. 464 : De regel van Zweig : duizend jaren kunnen niet terugbrengen wat in een enkel uur is kwijtgeraakt.

Ik hoop dat iedereen dit boek leest, zoals er zoveel boeken moeten gelezen worden. Boeken met een reden… een reden om niets uit de geschiedenis te negeren. Om de geschiedenis te kennen en te begrijpen opdat zoiets niet meer zou gebeuren. (Met pijn in mijn hart moet ik toezien hoe zulke dingen nog steeds gebeuren…)